Herinneringen
Eergisteren keek ik naar De spiegel van Andrej Tarkovski, de enige film uit zijn oeuvre die ik nog nooit gezien had.*1 Ik ben er nog steeds zwaar van onder de indruk en dat zal waarschijnlijk ook nog wel even zo blijven. De film is als een gedicht, niet zozeer in woorden maar direct in beelden. Tijd en herinneringen slepen je mee, naar de verste uithoeken van je eigen ziel, als in een lange onbestemde droom of een bizarre psychedelische trip. Terwijl je ernaar kijkt is het onmogelijk om te duiden wat je precies ziet of meemaakt, tegelijkertijd komen de beelden je voortdurend heel bekend voor en heb je het gevoel dat er, ondanks de chaos, wel degelijk sprake van een samenhangend geheel is. Voor mij, die voortdurend overgeleverd is aan herinneringen aan May Khoen, vormde De spiegel (Зеркало, Zerkalo) dan ook een wereld van associaties en herkenning.
De film stamt uit 1975, dus nog uit het Sovjet-tijdperk, maar dat is eigenlijk nergens aan te merken. Tarkovski (1932-1986) was als mens en kunstenaar zeer integer en eigenzinnig waardoor hij, net als zijn beroemde landgenoot Joseph Brodsky, de dichter, niet anders kon dan voortdurend zijn eigen intuïtie volgen. Een eigenschap waardoor hij regelmatig met tegenwerking van de Sovjet-autoriteiten te maken kreeg, omdat zijn films niet een 'waarheidsgetrouw' beeld van (de geschiedenis van) de communistische heilstaat zouden geven. In eigen land werd hij (op last van het regime) verguisd, terwijl hij in het buitenland de ene belangrijke filmprijs na de andere in de wacht sleepte. Dit was dan ook de reden dat hij in 1979 Rusland verliet en zijn laatste twee films, Nostalghia en Offret (Het offer), in respectievelijk Italië en Zweden maakte.
May Khoen, Venetië 1979.
Waarheid
Elke kunstenaar die concessies aan de eigen innerlijke waarheid doet is voor altijd verloren, die stellige mening was Tarkovski toegedaan. Ik denk dat hij daarmee eigenlijk ieder mens bedoelde, dus iedereen die verzaakt aan de stem van zijn geweten of de roep van de ziel en die een leven leidt dat in wezen niet het zijne of het hare is. In zijn boek Sculpting in time zegt hij daarover het volgende:
If you throw even a cursory glance into the past, at the life which lies behind you, not even recalling its most vivid moments, you are struck every time by the singularity of the events in which you took part, the unique individuality of the characters whom you met. This singularity is like the dominant note of every moment of existence; in each moment of life, the life principle itself is unique. The artist therefore tries to grasp that principle and make it incarnate, new each time; and each time he hopes, though in vain, to achieve an exhaustive image of the Truth of human existence. The quality of beauty is in the truth of life, newly assimilated and imparted by the artist, in fidelity to his personal vision.
Anyone at all subtle will always distinguish in people's behaviour truth from fabrication, sincerity from pretence, integrity from affectation. From experience of life a kind of filter grows up in the perception, to stop us giving credence to phenomena in which the structural pattern is broken—whether deliberately so or inadvertently, through ineptness.
There are people incapable of lying. Others who lie with inspiration, convincingly. Others again don't know how to, but are incapable of not lying, and do so drably and hopelessly. Within our terms of reference—namely, precise observation of the logic of life—only the second category detect the beat of truth and can follow the capricious twists of life with an almost geometrical accuracy.*2
Maria Vishnyakova
Ik kan de verhaallijn van de film hier niet navertellen, daarvoor is de structuur te ingewikkeld. Te ondefinieerbaar ook. Freud en Jung heb je erbij nodig, plus een snelcursus literatuur- en kunstgeschiedenis; een stevige dosis existentiële filosofie kan ook geen kwaad, terwijl een milligram psilocybine misschien ook wel eens zou kunnen helpen. Globaal gezien gaat het over zijn jeugd en over de herinneringen daaraan op latere leeftijd, evenals over de relatie met zijn ouders en zijn zus Marina en zijn gevoel van identiteit. Het personage van zijn moeder, Maria Vishnyakova, staat erin centraal. Het personage van zijn vader Arseni Tarkovski, die dichter was en in 1937 het gezin verliet, is in de film nauwelijks aanwezig maar Arseni's stem valt wel te horen aangezien hij een drietal van zijn eigen gedichten voorleest, zoals ook bijvoorbeeld deze:
Vroeg in de morgen wachtte ik gisteren.
Zij raadden al dat je niet komen zou.
Weet je nog wat voor weer het was?
Als een feestdag! Zonder jas stond ik
buiten.
Je kwam vandaag, en men had voor ons
regen, een druilerige dag,
tot de late uren, en
druppels vallend langs koude twijgen.
Met woorden zijn ze niet te stillen,
met een doek niet weg te wissen...Arseni Tarkovski
(uit: Gost'ja-Zveda 1929-1940)
©Huub Drenth
*1 De film is in zijn geheel, met Engelse ondertiteling, op YouTube te zien.
*2 Sculpting in time: Reflections on the Cinema, page 104-106.
Zie ook: https://en.wikipedia.org/wiki/Andrei_Tarkovsky
Andrej en zijn moeder Maria in 1947.
PS Dit is de 100e post in deze blog. Een niet onbelangrijk feit, lijkt mij. Voor elk van die posts vormde May Khoen, direct of indirect, de inspiratiebron. Haar waarheid en schoonheid maken voor altijd deel uit van mijn leven. HD