Caritas abundat in omnia,
de imis excellentissima
super sidera,
atque amantissima in omnia,
quia summo Regi
osculum pacis dedit.
Liefde stroomt over in alles,
van de donkerste diepten
tot ver voorbij de sterren,
met haar goedheid omvat ze alles,
want aan de allerhoogste koning
gaf ze de vredeskus.
Spinoza
Volgens de filosoof Baruch Spinoza (1632-1677) zijn de begrippen god en natuur min of meer synoniemen van elkaar. Met de term 'natuur' bedoelde hij niet zozeer wat wij er tegenwoordig onder verstaan, dus de bloemetjes en de bijtjes en wat dies meer zij, maar alles wat existeert in de kosmos en de natuurwetten waaraan dat alles onderhevig is (hetgeen vanzelfsprekend ook van toepassing is op de bloemetjes en de bijtjes). God is in alles en in alles is god, daar komt het in zijn visie simpelweg op neer. In een god zoals die wordt voorgesteld in de bijbel, dus een hoger wezen dat een bepaalde bedoeling met zijn schepping en de mensheid (of in zijn geval: het Joodse volk) heeft, geloofde hij volstrekt niet. Netzomin als hij trouwens geloof hechtte aan het idee dat de ziel onsterfelijk was. Dit had tot gevolg dat hij zich al op jeugdige leeftijd niet meer aan de strenge Joodse wetten hield, waardoor er in 1656, door de leiding van de Amsterdamse Sefardische gemeenschap, een 'cherem' (banvloek) over hem werd uitgesproken. Vanaf dat moment was hij een afvallige en een ketter met wie elk contact gemeden diende te worden.*1
Hoewel het fenomeen religie me altijd in hoge mate geïnteresseerd heeft zou ik mezelf beslist niet als een religieus persoon willen bestempelen. Waarschijnlijk heeft dit met mijn aversie tegen dogmatische doctrines te maken, dus met geloofssystemen die volgens de bijbehorende schriftgeleerden en priesters samenvallen met het begrip 'absolute waarheid' en die bijgevolg nogal contrasteren met het relatieve (en tolerante) concept van waarheid zoals dat in de wetenschap gehanteerd wordt. Met name voor monotheïstische godsdiensten geldt deze claim en evenals Spinoza kan ik geen enkele sympathie opbrengen voor dergelijke rechtlijnige en fantasieloze opvattingen. Voor mijn gevoel zou je ze zelfs blasfemisch kunnen noemen aangezien alleen de wiskunde enigszins in de buurt komt van een absolute waarheid-kwalificatie.
Hildegards universum.
Hildegard
Ik zou in dit verband een lange verhandeling over de betekenis van de joods-christelijke (bijbelse) 'scheppingsmythe' kunnen houden - en het dan niet alleen over Adam, Eva en de slang maar vanzelfsprekend ook over de evolutietheorie kunnen hebben - maar vanwege de complexiteit van dat onderwerp laat ik dat liever aan anderen over. Wel vermeld ik graag dat bijna duizend jaar geleden de benedictijner abdis Hildegard von Bingen (1098-1179) zich hier ook al mee bezighield en toen tot inzichten kwam die behoorlijk afweken van wat binnen de christelijke geloofsleer gangbaar was (en ook nu nog is), welke ze vastlegde in haar beroemde werk Scivias. Haar vertrekpunt was weliswaar nog steeds het boek Genesis maar haar conclusie over het 'zondige' gedrag van Adam en Eva was een totaal andere. Een veel humanere en liefdevollere, zou ik gerust durven te stellen. Duidelijk benaderd vanuit een vrouwelijke, en dus niet-patriarchale, invalshoek ook. Enkele eeuwen later zou ze vanwege die 'ketterse' visie ongetwijfeld op de brandstapel zijn beland.*2
Ik ga het evenmin hebben over religieuze praktijken waarin 'geesten' en 'demonen' een belangrijke rol spelen - zoals bijvoorbeeld bij spiritisme, voodoo of de pinksterbeweging het geval is - aangezien die een werkelijkheid voorbij de dood (of naast het leven) veronderstellen waarvan het bestaan nou eenmaal uiterst discutabel is. Na haar overlijden heb ik May Khoen overigens wel degelijk nog regelmatig teruggezien, zelfs nog avonturen met haar beleefd, maar die ontmoetingen vonden, helaas, alleen maar plaats als ik heel diep sliep.*3
Wel ervaar ik heel sterk - en dat gold eveneens voor Khoen - dat er een soort 'bezieldheid' in alles aanwezig is, niet alleen in planten en dieren maar ook in wat dode materie wordt genoemd. Het hele universum is doortrokken van deze raadselachtige 'adem' en de mens is, zover bekend, het enige wezen dat zich hier bewust van kan zijn, mits hij daar enige moeite voor doet. Vaak wordt de bron ervan 'god' genoemd maar Hildegard von Bingen geeft de voorkeur aan 'liefde'. Daarin verschilt ze dus nogal van Spinoza, maar ze is dan ook een middeleeuwse mystica en niet een 17e-eeuwse rationalist.
©Huub Drenth
Lied/antifoon: Caritas abundat. Componist: Hildegard von Bingen. Gezongen door Christia Michael (live).
Afbeelding 1: God, de kosmos en de mensheid, 1165. Afbeelding 2: De Verlosser (The Redeemer), 1150. Maker: Hildegard von Bingen (naar visioenen). Klik op de afbeeldingen.
*1 Op de vraag van de New Yorkse rabbi Herbert S. Goldstein, die Einstein per telegram had gevraagd of hij in God geloofde, antwoordde Einstein: Ik geloof in Spinoza's God die zich openbaart in een ordelijke harmonie van alles wat bestaat, niet in een God die zich bemoeit met het lot en handelen van mensen.
*2 The Redeemer is the first vision in Book II of Hildegard von Bingen’s masterwork Scivias. This vision focused on Adam and Christ, where Adam fails to pick a flower representing “the sweet precept of obedience". In a radical revision of Genesis, instead of Satan tempting Adam with the knowledge of good and evil, this knowledge was a gift from God that Adam ignored. Redemption follows represented by the stars of the patriarchs, the prophets, John the Baptist and finally Christ himself. Hildegard von Bingen was considered a mystic theologian and her canonization was contentious, but her visions were more than imaginative, they were a deliberate redefinition of God’s relationship with mankind.
*3 Vandaag zou May Khoen 71 geworden zijn. Zie ook mijn post van 21 juli 2019.
Baruch Spinoza Hildegard von Bingen