Taoïsme voor beginners

Xi Jinping versus Daodejing

Nu het totalitaire, in feite nog steeds grotendeels op de ideologie van het (neo-)confucianisme*1 gestoelde, staatsbestel van China internationaal hevig onder vuur ligt - als gevolg van de intimiderende politiek jegens het democratische Hong Kong, het interneren en hersenspoelen ('heropvoeden') van meer dan een miljoen Oeigoeren en het door de autoriteiten aanvankelijk verdoezelen van de uitbraak van het zeer besmettelijke en dodelijke coronavirus in Wuhan - is het misschien goed om erop te wijzen dat er in dat land ook filosofieën zijn ontstaan, of aangehangen worden, waarin het individu wordt verondersteld een autonoom handelend persoon te zijn, in plaats van een toonbeeld van volgzaamheid. Een daarvan is het taoïsme, een stroming waarvan de mystieke richting tegenwoordig, vooral onder Chinese jongeren, weer meer aanhangers trekt. Mede waarschijnlijk omdat het een uitweg biedt voor de vele verwachtingen, verplichtingen en eisen waaraan jonge mensen in China tegenwoordig, als gevolg van de eenkindpolitiek, moeten voldoen (en waardoor het zelfmoordcijfer onder hen zeer hoog ligt). HD

Het hart van de tijd

Niet alleen in China hebben kunstenaars, schrijvers en dichters zich met het taoïsme beziggehouden en zich erdoor laten inspireren: op een gegeven moment waaide de belangstelling ook over naar het Westen. Zelfs in Nederland sloeg het aan. Hieronder volgt een beroemd gedicht van Lucebert uit de jaren vijftig waarin die taoïstische invloed duidelijk zichtbaar is:

De zeer oude zingt

er is niet meer bij weinig

noch is er minder

noch is onzeker wat er was

wat wordt wordt willoos

eerst als het is is het ernst

het herinnert zich heilloos

en blijft ijlings

alles van waarde is weerloos

wordt van aanraakbaarheid rijk

en aan alles gelijk

als het hart van de tijd

    als het hart van de tijd

Lao-tze 

Het taoïsme, ook wel geschreven als daoïsme of tauïsme, is een Chinese mystieke, filosofische en religieuze stroming, gebaseerd op de inzichten van Lao-tze/Laozi, een geleerde die volgens de overlevering leefde in de zesde eeuw v.Chr. Aan zijn geest zouden de teksten van de Tao Te Ching/Daodejing ontsproten zijn. Het taoïsme gaat over hoe te handelen in het leven en over de eenwording met de 'Tao'. Tao betekent zoiets als bron/weg, Te kracht/deugd en Ching boek/onderwijzing. De inhoud van de Tao Te Ching - een titel die vertaald zou kunnen worden als Leer van de rechte weg en de rechte gezindheid - is op schrift gesteld in de vierde eeuw v.Chr., dus door navolgers van Lao-tze en niet door hemzelf, mocht hij daadwerkelijk bestaan hebben.*2 Het taoïsme heeft zich parallel aan het confucianisme en boeddhisme ontwikkeld en deze drie stromingen samen vormen de basis voor het latere neo-confucianisme. Uit de wederzijdse beïnvloeding van boeddhisme en taoïsme ontstond Chán, een boeddhistische variant die in Japan bekend staat als Zen.*3

 

Tao Te Ching 


De Tao Te Ching  is een bundel met 81 korte teksten. Lao-tze - letterlijk 'Oude Meester' - wordt beschouwd als de auteur, hoewel het werk waarschijnlijk niet aan één persoon valt toe te schrijven maar een compilatie is van ideeën die gedurende een paar honderd jaar door meerdere personen zijn uitgedacht en doorgegeven. De teksten gaan over meditatie, ethisch handelen en over hoe om te gaan met de wisselvalligheden in het menselijk bestaan. Het zijn richtlijnen voor het verkrijgen van juiste inzichten en innerlijk evenwicht, maar daarnaast vormen ze ook een politieke filosofie die zich richt op vragen omtrent goed leiderschap. 


De Wijze

De beoefening van 'meditatie' vormt het uitgangspunt van de onderwijzingen van Lao-tze en van het Taoïsme in het algemeen. Behalve sociaalpolitieke adviezen bevat de Tao Te Ching ook veel aanwijzingen voor 'de Wijze', zijnde iemand die 'geroepen is tot de waarheid' door middel van meditatie; in feite kan dat dus iedereen zijn. In tekst 47 staat:

Het is niet nodig om het eigen huis te verlaten
om de wereld te leren kennen.
Het is niet nodig om uit het raam te kijken
teneinde de hemelse weg te aanschouwen.
Hoe verder men zich verwijdert,
des te minder kennis men verwerft.

Daarom onderneemt de wijze geen verre reizen,
en toch wéét hij.
Zonder uit het raam te kijken
is hij in staat de dingen te benoemen.
Door niet te doen voltooit hij het onvoltooide.

Filosofie en religie 

Het taoïsme heeft zich in de loop der eeuwen ontwikkeld van een mystieke richting tot een strenge ethisch/politieke filosofie en daarnaast eveneens tot een populaire religie.*4 Volgens het taoïsme bevindt alles zich in een perfecte staat van harmonie, welke echter wel voortdurend in beweging is. Het evenwicht wisselt steeds en niets kan bestaan zonder zijn tegendeel. Wie met de stroom van verandering meegaat kan een volmaakt mens worden. Een ander belangrijk thema is de onsterfelijkheid van de mens, behalve door meditatie werd ook door middel van magie en alchemie gepoogd dit doel te bereiken, net zoals dat in het Europa van de 17e en 18e eeuw het geval was (tegenwoordig houdt de wetenschap zich hiermee bezig). Leven in eenheid met de natuur was het oorspronkelijke ideaal. De klassieke taoïstische geleerde trok zich daartoe terug uit de maatschappij en leefde als een kluizenaar op een afgelegen plek diep in de wildernis of hoog in de bergen.

Kernbegrippen

Tao/Dao (道), wordt vaak simpel vertaald als 'de Weg' en vormt het kernbegrip van het taoïsme. Tao is de bron en het ondeelbare en onbenoembare principe, waaruit alles voortvloeit. Het zou ook omschreven kunnen worden als Stroom/Rivier of God, maar in de eerste regel van de Tao Te Ching staat: "De Tao die onder woorden kan worden gebracht is niet de eeuwige Tao; de naam die kan worden genoemd is niet de eeuwige naam."

Yin en Yang zijn de universele antagonisten, de elkaar aanvullende kwaliteiten van alles wat bestaat. Zo kunnen bijvoorbeeld koud (yin) en warm (yang) niet zonder elkaar bestaan (ze zijn gradaties van elkaar), net zomin als zoet en zuur. Andere voorbeelden van yin en yang zijn water-vuur, maan-zon, aarde-zon, maan-aarde en vrouw-man. Wat opvalt is dat aarde in relatie tot de maan yang is maar in relatie tot de zon yin. Yin en yang zijn dus relatieve begrippen en het is daarom nooit zo dat iets in absolute zin yin of yang is. Wat donker, vochtig, passief, troebel, koud, zacht en vrouwelijk is, wordt beschouwd als overwegend yin en wat licht, droog, actief, helder, warm, hard en mannelijk is, als overwegend yang. 

Wu wei is het 'niet-doen', in de zin van handelen zonder iets af te dwingen.*5 Alles kent z'n eigen tempo van ontwikkeling en groei, door dit te beseffen kan men ontspannen en vol vreugde het doel bereiken. Deze houding vereist wuxin dat te vertalen valt als 'het zonder hart zijn' (de eigen emoties niet bepalend laten zijn) en ook als ‘de lege geest’ (steeds openstaan voor het nieuwe, je niet neurotisch vastklampen aan ideeën of enkel leven vanuit conditioneringen). Er wordt alleen gedaan wat gedaan 'moet' worden, vanuit een diep besef van 'de rechte/juiste weg' (Tao, de natuurlijke gang der dingen). Lao-tze zegt hierover in Tekst 64 (fragment):

Een boom die net past in een omarming
is aanvankelijk slechts een twijgje.
Een toren van negen verdiepingen
begint met een schep grond.
Een reis van duizend mijl
start met het zetten van de eerste stap. 

Zij die handelen zullen falen,
zij die ingrijpen verliezen de greep.
Dus handelt de wijze niet
en faalt daarom ook niet.
Hij grijpt niet in
en verliest dus ook niet de controle.
Op de drempel van succes
slaat vaak mislukking toe.
Wees daarom op het laatste stuk
net zo aandachtig als in het begin,
en voorkom zo een debacle. 

  Wu wei in actie, Peking 1989.

©Huub Drenth

*1 Zie mijn post over het neo-confucianisme van 12 juli 2019.

[May Khoen en ik moesten niks hebben van het repressieve politieke systeem in China en daarom zat er jarenlang een sticker met de tekst 'Save Tibet' op onze voordeur (ook al beseften we natuurlijk donders goed dat een paar miljoen Tibetanen geen schijn van kans maakten tegen de machtige Chinese agressor). Het bloedige neerslaan van de studentenprotesten op het Tiananmen-plein in Peking in 1989, evenals het interneren en martelen van miljoenen aanhangers van de vreedzame Falun Gong-beweging tien jaar later (iets wat nu ook weer gebeurt met de Oeigoeren), bevestigden en versterkten dat zeer negatieve beeld nog eens. Beiden waren we dan ook een groot bewonderaar van de Chinese kunstenaar en activist Ai Wei Wei die het lange tijd in z'n eentje tegen de communistische autoriteiten durfde op te nemen, totdat er ook voor hem op zeker moment niks anders meer opzat dan in ballingschap te gaan. Had hij dat niet gedaan dan was hem ongetwijfeld hetzelfde lot beschoren geweest als de moedige man op bovenstaande foto, want van hem is nooit meer iets vernomen.]

*2 Mijn eerste exemplaar van de Tao Te Ching kocht ik in oktober 1977 (Tao Teh King, Uitgeverij Ambo 1976).

*3 Zie voor meer informatie over het Chán-boeddhisme mijn post van 13 juli 2019.

*4 Er bestaat ook een in tempels gepraktiseerde vorm van taoïsme, dus een meer 'volkse' (en minder mystieke) variant. Daarbij gaat het niet zozeer om meditatie maar om ceremonies en rituelen, uitgevoerd door zowel priesters als gelovigen.

*5 Men dient wu wei niet te verwarren met 'niets doen', zoals het door Chinese bureaucraten wel vaak wordt geïnterpreteerd als zich plotseling een crisissituatie voordoet. Dit omdat eigenmachtig optreden niet op prijs gesteld wordt in het confucianistische China, aangezien het als kritiek op superieuren of de autoriteiten opgevat kan worden. Zo werd de Chinese oogarts Li Wenliang, die op 30 december 2019 als een van de eersten melding maakte van de uitbraak van de corona-epidemie in Wuhan en daarover op internet aan vrienden zijn bezorgdheid had laten blijken, op 3 januari 2020 door de Chinese overheid beschuldigd van het verspreiden van valse geruchten en vervolgens onder druk gezet om een 'zelfkritiek-brief' te schrijven. Maatregelen tegen de uitbraak van het virus bleven daardoor achterwege en niet lang daarna was er sprake van een heuse pandemie. Zelf werd Li Wenliang hier ook het slachtoffer van want op 7 februari 2020 overleed hij aan de gevolgen van COVID-19. Hij was op dat moment pas 34.

Bronnen: Wikipedia, bovengenoemde vertaling, boeken, krantenartikelen, documentaires, internet.

Zie ook:

Confucianisme
Neo-confucianisme
Chinees boeddhisme
De Chinese volksreligie